Het jaar loopt op zijn laatste benen. En dan leest Zwarte Vijvers traditiegetrouw De avonden, de magistrale roman van Gerard Reve waarbij de lezer voor de laatste decemberdagen in de huid kruipt van Frits Van Egters. Tradities zijn er om te doorbreken en dit jaar degusteerde ik op de valreep en als een overspelige minnaar: De dood van Iwan Iljitsj. Het is een beklijvende roman - veeleer een novelle want nauwelijks 100 bladzijden - van graaf Lev Tolstoj uit 1886.
De Rus gaat hier eerder stichtend te werk, wat de broer van Gerard, professor Karel van het Reve, de uitspraak ontlokte: 'Hij meende dat zijn boodschap heel wat belangrijker was dan het artistieke gedaas waar de twaalf delen van zijn werken mee vol stonden...' De dood van Iwan Iljitsj is een van de weinige literaire monumenten die een ziekteproces blootleggen, in dit geval dat van kanker. Een ander beroemd voorbeeld is Het kankerpaviljoen van Solzjenitsyn. Inderdaad, die Rus van de Goelag-archipel.
De novelle, die nu in een nieuwe uitgave in de betere boekhandel ligt, beschrijft het sterfproces van gerechtsdienaar Iljitsj in alle pijnlijke details. Het is een dood die je je ergste vijand niet toewenst. Hoewel: 'Drie etmalen achter elkaar schreeuwde hij zonder één keer op adem te komen. Het was ondraaglijk. (...) Het was achter drie deuren nog te horen.' Waarop de vrouw er weinig subtiel aan toevoegt: 'Ach, wat ik verduurd heb...!' En daarmee zijn we bij de kern van dit onvervalste meesterwerk. Want Tolstoj dissecteert niet alleen het onvermogen van de magistraat tegen het onvermijdelijke einde. Als een Japanse meesterkok fileert hij bovendien de algehele hypocrisie van Iwans familie, vrienden en collega's.
Als een collega het overlijdensbericht ter ore komt: 'Nu zal ik vermoedelijk de plaats van Sjtabel of Winnikow krijgen,' dacht Fjodor Wasiljewitsj. 'Dat is me al lang beloofd, en die promotie betekent voor mij achthonderd roebel meer salaris.' Bij een bezoek aan de lijkkamer hoopt Schwarz maar één ding: dat het avondje kaarten die dag gewoon doorgaat als gepland. En net voor de dodenmis neemt de weduwe even een goede vriend van haar man apart: 'Zij deed het voorkomen alsof ze aan Peter Iwanowitsj raad vroeg in verband met het pensioen; maar hij zag dat zij reeds tot in de kleinste bijzonderheden zelfs dat wist wat hij niet wist, al datgene wat van het rijk te halen was tengevolge van dit sterfgeval.'
Maar de schijnheiligheid gaat veel verder. En het lijkt wel of Tolstoj ons allemaal een spiegel voorhoudt, want 'dit feit van het overlijden van een goede kennis (riep) bij allen die het hoorden een gevoel van vreugde wakker, dat hij, en niet zijzelf gestorven waren, zoals dat altijd het geval was.' Het is geen fraai mensbeeld dat de graaf ons presenteert. De Braziliaanse schrijver Dalton Trevisan vatte het eigenlijk perfect samen: 'Ieder mens sterft twee keer: de eerste keer is als hij De dood van Iwan Iljitsj leest.' Onsterfelijke literatuur.
1 opmerking:
In het diepst van zijn ziel wist Iwan Iljitsj, dat hij ging sterven, maar hij was niet alleen niet gewend aan deze gedachte, doch hij begreep het niet, hij kon het niet begrijpen.
Dat voorbeeld van een syllogisme, dat hij in de logica van Kiesewetter had geleerd: Kaj is een mens, mensen zijn sterfelijk, dus kaj is sterfelijk, had hem zijn hele leven juist geleken voor zover het kaj betrof, maar niet hemzelf. (...) Kaj was inderdaad sterfelijk, en het was juist, dat hij stierf: maar ik, Wanja, Iwan Iljitsj, met al mijn gevoelens en gedachten, ik ben heel iets anders. En het is niet mogelijk, dat ik moet sterven. Dat zou te vreselijk zijn
Een reactie posten